Abdullah-pašina džamija u Tešnju u Bosni i Hercegovini

Autor razmatra pitanje datacije i atribucije Avdi-pašine džamije u Tešnju u kontekstu mišljenja Adema Handžića da navedena džamija u stvari predstavlja Mustafa-pašinu džamiju koju spominje Tešanjski sidžil iz 1639.-1642. godine. Na temelju podataka iz spomenutog Tešanjskog sidžila u prijevodu profesora Ahmeda Aličića može se zaključiti da se u spomenutom sidžilu ne spominju niti Mustafa-paša niti Mustafa-pašina džamija. U navedenom historijskom izvoru spominje se samo Mustafa-beg (sin Ahmed-paše) porijeklom iz sela Hranković kraj današnjeg gradića Teslića, koji je uvakufio određena sredstva za održavanje određenih objekata u Tešnju. Moglo bi se, uvjetno, zaključiti da su ta sredstva dijelom bila uvakufljena i za Mustafa-begovu džamiju u Tešnju. Drugim riječima, ne postoje historijski podaci niti neka druga naučna metodologija na temelju kojih bi se izjednačila Avdi-pašina džamija s Mustafa-begovom ili nepostojećom Mustafa-pašinom džamijom. U nastavku autor razmatra moguće terminus post quem i terminus post quem non za nastanak Avdi-pašine džamije i zaključuje da je spomenuta džamija ucrtana u cteže nastale pri opsadi Tešnja od strane autrijske vojske pod zapovjedništvom princa Eugena od Savoje 1697. godine. Stoga se godina 1697. može smatrati terminus post quem non za nastanak ove džamije. S druge strane, godina početka Kandijskog rata 1645. mogla bi se uvjetno smatrati prvim mogućim terminus post quem za nastanak džamije. Međutim, kako se veoma rijetko džamije podižu u ratnim uvjetima i vremenima moglo bi se, uvjetno, pretpostaviti mogućnost da je Avdi-pašina džamija mogla nastati u vremenu oko 1639.-1642. godine. To što spomenuti sidžil ne spominje ovu džamiju u navedenim godinama ne isključuje mogućnost da ista džamije nije mogla biti podignuta neposredno pred 1639.-1642. godinu, tokom navedenih godina ili neposredno poslije njih. U svakom slučaju sigurno određeni terminus post quem za nastanak Avdi-pašine džamije je 1604. godina. Naime, te godine Avdi-pašina džamija nije upisana u Opširnom popisu Bosanskog sandžaka iz 1604. godine. U knjizi autor raspravlja i o mišljenju da je spomenutu džamiju mogao podići bivši kadija Tešnja Ahmed Seid Defterdarević u vremenu između ili oko 1740.-1742. godine i navodi neutemeljenost navedenog mišljenja jer se godina 1697. može smatrati za terminus post quem non za nastanak ove džamije. U nastavku autor raspravlja i o dataciji Sejjid Sulejmanove, Hasanbegovića ili Guvanjaske (Harman) džamije u Tešnju. Po ovom pitanju autor utvrđuje da se godina 1753. može se smatrati za terminus post quem non, odnosno za terminus ante quem za izgradnju navedene džamije. Naime, Sejjid-Sulejmanova džamija prvi put se spominje u izvoru iz 1753. godine. Drugi podatak po kojem je ova džamija obnovljena od strane Sejjida-Sulejmana 1863. godine predstavlja drugi važan terminacijski međaš. Navedeni datum (1863.) predstavlja terminus ante quem, odnosno terminus post quem non za nastanak ove džamije. Ona je svakako nastala prije njene obnove 1863. godine. Kako spomenuti crteži opsade Tešnja iz 1697. godine ne donose prikaz objekta Guvanjaske (Harman) ili Sejjid-Sulejmanove džamije može se zaključiti da godine 1697. i 1753. mogu i trebaju uzeti kao vremenski okvir nastanka navedene džamije. Drugim riječima godina 1697. predstavlja terminus ante quem non, odnosno terminus post quem za nastanak ove džamije dok godina 1753. predstavlja suštinski terminus ante quem, odnosno terminus post quem non za nastanak ove džamije. Uporedo s razmatranjima o dataciji i atribuciji Sejjid-Sulejmanove džamije autor raspravlja i o istoimenoj mahali (poznata i kao Gumno ili mahala Harman) te o nastanku Ciganske mahale, odnosno mahale Ciganluk ili Karanfil mahale u Tešnju. Na kraju autor govori i o pitanju postojanja Tabhana džamije u mahali Tabaci u Tešnju u kontekstu mišljenja iznesenog od strane Adema Handžića. Na temelju promjene načina čitanja određenog termina koji je ujedno i toponim (Tophana mahala, Tophana džamija promijenjeno u Tabhana mahala, Tabhana džamija) u dva prijevoda Tešanjskog sidžila iz 1740.-1746. (objavljen 1984. godine) i Sidžila Tešanjskog kadiluka iz 1740-1752. godine (objavljen 2005. godine) od strane istog prevoditelja te prostorne urbane analize kasabe Tešanj, autor knjige smatra da Tabhana džamija kao četvrta džamija u mahali Tabaci uopće nije postojala. Odnosno, autor smatra da je naziv Tabhana džamija predstavljao samo jedan od oblika naziva za Hadži Aliju džamiju (poznata i kao Donječaršijska ili Dibekhana džamija).